In het Oost-Afrikaanse land Tanzania vonden vorige week woensdag, 29 oktober, presidentsverkiezingen plaats. “Vrees voor honderden doden in Tanzania bij gewelddadige protesten tegen verkiezingen”, kopte De Morgen twee dagen later (31/10). Het protest was meest talrijk in belangrijke steden als Dar es Salaam, Mwanza en Tunduma, maar ook elders in het land. Ondanks herhaalde afsluiting van internettoegang, verschijnen op sociale media tientallen, zo niet honderden, foto’s en video’s van neergeschoten burgers – jong, oud, vrouw, en man. Geruchten doen de ronde over veiligheidspersoneel die massaal lichamen ophaalt en laat verdwijnen.
De Nationale Verkiezingscommissie gaf de overwinning met 98 % aan de zittende presidente Samia Suluhu Hassan. Zij liet vooraf de belangrijkste oppositiekandidaten diskwalificeren op charge van staatsverraad of om technische redenen. Het hoge aantal gedode burgers volgend op de frauduleuze verkiezingen in Tanzania is extra verontrustend. Sinds haar onafhankelijkheid van Groot-Brittannië staat Tanzania – eerst als Tanganyika in 1961, vervolgens verenigd met Zanzibar in 1964 als de Verenigde Republiek van Tanzania – bekend in de regio om vreedzame machtswissels en minder pertinente etnische spanningen dan in buurlanden. Hoewel op de eilanden van Zanzibar de staatsmacht op het vasteland vaker negatief ervaren wordt, met onvrede die zich historisch heeft geuit in geracialiseerde termen.
Hassan was vice-president toen ze in 2021 het ambt opnam na de dood van John Pombe Magufuli, en zich daarmee de eerste vrouwelijke president van het land kon noemen. Hoewel Magufuli bekend stond als een no-nonsense leider die infrastructuurprojecten realiseerde en overheidscorruptie effectief te lijf ging, kreeg hij kritiek omwille van zijn autoritaire optreden, het kortwieken van politieke oppositie en onvrije verkiezingen. Hassan breidt deze repressieve kenmerken verder uit onder haar bewind.
Zo voltrekt de huidige repressie zich deels via de nationale veiligheidsdienst. Deze dienst, in het bijzonder de zogenaamde “Onbekende Aanvallers” (Watu Wasiojulikana), staan de facto onder leiding van Hassans zoon, Abdul Halim Hafidh Ameir. Nationale en internationale activisten en mensenrechtenorganisaties beschuldigen hen van buitenrechtelijke ontvoeringen, martelingen en doodslag.
Debatten in Tanzania richten zich op de noodzaak tot grondwettelijke hervormingen, om de overmatige macht van de uitvoerende autoriteit in te perken en onafhankelijke rechtelijke macht te versterken. Die macht baseert zich op een constitutionele architectuur overgeërfd van de éénpartijstaat en haar koloniale lasten.
Regionaal verwelkomde de Oost-Afrikaanse Gemeenschap (EAC) de vredevolle stembusgang, terwijl de Zuidelijk Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenschap SADC kritiek uitte op de repressie van oppositie en vrije meningsuiting. De Europese Unie sloot zich in commentaar aan bij SADC en uitte bezorgdheid over het geweld. De Tanzaniaanse presidente reageerde al met de boodschap respectvol toezicht te verwelkomen, maar externe interferentie van (kwaadwillige) actoren af te zweren. Dit laatste punt is helaas niet louter een al-te-vaak-herhaald cliché, het wijst op een nog steeds ernstige zwakte in huidig Westerse engagement in Afrika.
In het licht van verschuivende geopolitieke constellaties en het transactionalistisch moment waarin we ons bevinden, prangt de vraag niet alleen hoe Europa reageert op de dodelijke repressie in Tanzania. Maar ook hoe Europa omgaat met een aangrenzend continent met massale 21e-eeuwse bevolkingsgroei en een zware historische erfenis (“Afrika blijft het continent van de economische teleurstelling”, De Morgen, 25/10; “Afrika is niet alleen broeierig maar ook inspirerend continent”, De Morgen, 29/10).
Onzekerheid hierover overheerst in Europese diplomatieke middens: het lijkt namelijk alsof expliciete economische belangen en Grote Mannenpolitiek de aandacht naar genuanceerde “root causes” van conflicten en armoede – waar Europa meest expertise in heeft – totaal in het water doet vallen. De NGO-industrie, in theorie bedoeld om stemmen uit het middenveld te empoweren stuit vaak op terechte kritiek als neerbuigend, ineffectief en vooral goed voor eigen kraam. Trade, not Aid is aantrekkelijk omdat concrete handelsdeals en investeringen het moraliserend vingertje van inmengende externen vervangt.
De zwaktes van een louter transactionele en chauvinistische machtspolitiek tonen zich echter al op schrijnende wijze. President Trump schreef op zijn Truth Social kritisch over de Tanzaniaanse toestand, maar vooral om Tanzania’s banden met China te bekritiseren. Eenzelfde chauvinistisch imperialistische houding karakteriseert recente uitlatingen van het kabinet Trump over militaire interventie in Nigeria, terwijl stilzwijgen luidt over de aangaande afslachting van burgers in Soedan. De bevriende Verenigde Arabische Emiraten leveren wapens voor de Rapid Support Forces om hun toegang tot goud te verzekeren, al is dat maar deel van de verklaring (“Expert over de slachtpartijen in Soedan: ‘Er wordt massaal gemoord en er is ook sprake van seksueel geweld’”, De Morgen, 3/10). Trump stelde de haastige deal met Rwanda en de Democratische Republiek Congo deze zomer voor als vredesrealisatie, terwijl deze slechts bevoorrechte toegang tot kritieke mineralen voor de Amerikaanse industrie, en verdere vredesgesprekken om het conflict in Oost-Congo op te lossen geannuleerd werden. Ondertussen verloor de Amerikaanse president reeds zijn aandacht voor de kwestie.
Oost-Afrika wacht nog meer angstvallige presidentsverkiezingen. Over twee maanden in Oeganda, waar Museveni een zevende ambtstermijn nastreeft, in afwachting van opvolging door zijn zoon. In Kenia en in Burundi in 2027. De belegerde Ruto bracht in Kenia Gen-Z protesten tegen austeriteitswetgeving al bloedig ten einde, en Burundezen weten dat eerlijke verkiezingen onder president Ndayishimiye hopeloos is.
Vanuit Europees perspectief doen we er goed aan te lessen te trekken uit transactionele machtspolitiek: niet om de aandacht voor “root causes” en burgerrechten los te laten, maar om onze aanpak te hervormen en te laten zien dat vredesdividend méér oplevert dan een chauvinistisch transactionalisme zonder achting voor burgerslachtoffers.
Pieter De Coene,
Gent, 5/11/2025